भारतातील बहुतांश भागात कोणत्या प्रकारची मृदा आढळते?

गाळाची मृदा 

• देशाच्या एकूण भौगोलिक क्षेत्रापैकी 45.6 टक्के भूभाग गाळाच्या मृदेने व्यापलेला आहे.
• गाळाच्या मृदेमध्ये गाळ, वाळू, चिकणमाती आणि खडी तसेच ह्युमस, चुना आणि सेंद्रिय पदार्थ असतात.
• ही मृदा सहसा नदीच्या प्रवाहाच्या खालच्या भागात सर्वाधिक असते, ज्यामुळे पूर मैदाने आणि त्रिभुज प्रदेश तयार होतात, परंतु ते नदीच्या प्रवाहाच्या कोणत्याही टप्प्यावर तयार होऊ शकते.
• गाळाच्या मृदेची प्रमुख वैशिष्ट्ये म्हणजे ती नदीच्या वरच्या भागाकडून खालच्या दिशेने वाहते तेव्हा ती नदीचा गाळ साचून तयार होते.
• तिच्या वर्षांच्या आधारावर गाळाची मृदा भांगर (जुना गाळ) आणि खादर (नवीन गाळ) यांमध्ये विभागली जाते.
• ही मृदा सच्छिद्र तसेच हलकी असते, त्यामुळे ती सहजपणे मशागत करता येते.
• ती सामान्यतः पोटॅशने समृद्ध असते परंतु तिच्यात फॉस्फरसचे प्रमाण कमी असते.
• उत्तरेकडील मैदाने आणि नदीच्या खोऱ्यांमध्ये गाळाची मृदा व्यापक असते.
• गहू, तांदूळ, मका, ऊस, कडधान्ये, तेलबिया यांची लागवड प्रामुख्याने गाळाच्या जमिनीत केली जाते.

जांभी मृदा

• जांभ्या मृदेत चुन्याचे प्रमाण कमी परंतु लोह समृद्ध प्रमाणात असते.
• जांभ्या मृदेत चुना, फॉस्फरस, कॅल्शियम आणि नायट्रोजनमध्ये कमी असते.
• जांभ्या मृदेने घर बांधण्यासाठी विटा तयार केल्या जातात.
• जांभी मृदा भारतासाठी वैशिष्ट्यपूर्ण आहे- आंध्र प्रदेश, तामिळनाडू, पश्चिम बंगाल आणि ओडिशा.
• काजू, टॅपिओका, कॉफी आणि रबर ही जांभ्या मृदेची महत्त्वाची पिके आहेत.​

काळी मृदा 

• देशाच्या एकूण भौगोलिक क्षेत्राच्या 16.6 टक्के भूभाग काळ्या मृदेने व्यापलेला आहे.
• बहुतेक काळ्या मृदेसाठी मूळ सामग्री म्हणजे दख्खनच्या पठारावर तयार झालेले ज्वालामुखीय खडक.
• काळ्या मृदेने दख्खनच्या पठाराचा बराचसा भाग व्यापला आहे.
• यामध्ये महाराष्ट्र, मध्य प्रदेश, गुजरात, आंध्र प्रदेश आणि तामिळनाडू यांच्या काही भागांचा समावेश आहे.
• या मृदेला ‘रेगुर मृदा’ किंवा ‘कापसाची काळी मृदा’ असेही म्हणतात.
• मृदेचा रंग खोल काळा ते राखाडी असतो.
• काळ्या मृदा सामान्यतः चिकणमाती, खोल आणि अभेद्य असते.
• ओली झाल्यावर ती फुगते आणि चिकट होते आणि वाळल्यावर आकुंचन पावते.
• म्हणून, कोरड्या हंगामात या मृदेत रुंद भेगा पडतात.
• ते बराच काळ ओलावा टिकवून ठेवतात ज्यामुळे कोरड्या हंगामातही पिकांना टिकून राहण्यास मदत होते.
• रासायनिकदृष्ट्या, काळ्या मृदेत चुना, लोह, मॅग्नेशिया आणि ॲल्युमिना भरपूर प्रमाणात असते.
• परंतु त्यांच्यात फॉस्फरस, नायट्रोजन आणि सेंद्रिय पदार्थांची कमतरता आहे.

• लाल आणि पिवळी मृदा देशाच्या एकूण भौगोलिक क्षेत्राच्या 10.6 टक्के व्यापते.
• लाल मृदा क्षेत्र झारखंड आणि पश्चिम बंगालच्या मोठ्या भागामध्ये पसरलेले आहे आणि त्यात समाविष्ट आहे.
• प्राचीन स्फटिक आणि रूपांतरित खडकांच्या अवक्षेपणामुळे लाल मृदेची उत्पत्ती झाली आहे.
• ही मृदा सच्छिद्र, नाजूक आणि तटस्थ ते आम्लारीधर्मी असते.
• या मृदेत नायट्रोजन, फॉस्फेट, चुना आणि कवक कमी असते.
• नाचणी, भुईमूग, बाजरी, बटाटा, तंबाखू, भात, गहू आणि ऊस लागवडीसाठी योग्य.​